Sa Mga Kamot Sa NCCA

Ni OMAR KHALID

Bisaya Magasin, Abril 9, 2008

MAOY gihanithanit sa elektronikong grupo sa internet— sa lunsayng
bisaya (http://groups.yahoo.com/group/bisaya/)—
ang kalihokan sa Nasodnong Komisyon sa Kultura ug Arte. Daghan ang
dismayado. Nawad-an sa gana nga makiglambigit niining ahensiya nga
gitahasan
nga mangulo sa kalihokang artehanon. Angkonon ko nga ako ang tigdupa
nga
labanan ang NCCA batok sa dili maayong imahen nga misugod og mansa sa
iyang
dungog. Wala koy kadugtongan niining maong ahensiya ug gawasnon ko sa
dagang
ug panabot. Obhetibo ang akong pananaw ug bisan gamay wa koy tinguha
nga
palupaon ang atay sa NCCA kay may gitagong interes, mangayo ba kahag
pabor
kun unsa. Pabilin kong nagtuo sa kon unsay naa, maoy atong pahimuslan.
Kon
bulad ray naa, di na mangitag humba. Kay ngano man diayg kamatisan
natong
bulad o kaha isubak bas utan? Sama nga kon unsay atong makuhang
kaayohan sa
NCCA, maoy atong dawaton ug gamiton sa kinatas-ang kapuslanan.

Nagpungasi ang nagkadaiyang punto. Ug may kapasikaran baya ang mga
mulo. Ang
tanan may tenor sa kasagmuyo. Nasayod ko, bunga kini sa minglabayng
mga
kasinatian ug dili sab nako sila mabasol.

Naa sab koy pahat sa mga kasagmuyo sa NCCA. Sama sa ubang mga
maglilihok-kulturanhon, may panahon nga gidalhapan ang akong hunahuna
sa
sungayang anino sa katahap nga ang NCCA alang lang sa kaulohan ug ang
taga
Manila lang ang makasupsop sa iyang mga mehora. Kon naa may mangabot
sa
kaprobinsiyahan, kini himbis lamang sa dakong isda.

Apan lain ang akong pagtan-aw niini karon sa way pagdala sa hunahuna
sa
uban. Ang atong kaugalingon maoy akong gisusi. Diin tang dapita
napakyas?
Wala ba usab tay mga pagkuwang? Kay kaluoy na man sa NCCA nga atong
kawrason
tungod lang sa atong kaburong. Ang maayo tingali, ang usa ka alagad sa
arte
dili modagan sa layo ug adto magpaghot. Mangutana siya sa NCCA kon
unsay
ikaalagad niini ngadto kaniya. Kon ang usa dili man moduol, dili sab
tingali
makataronganon nga labayon niyag bato ang NCCA. Personal nga desisyon
kining
kaburong.

Tinuod kaayo nga sa kasamtangang sistema, alkanse kitang mga Bisaya ug
uban
pang rehiyonal nga mga pinulongan kon itandi sa mga Tagalog. Naalkanse
ta,
una sa tanan, sanglit ang NCCA halayo uyamot sa atong dapit. Ug dayag
na
lang nga usa ka sanawng pangandoy nga makatunob sa iyang nataran.
Mamaylo
tag pamilete sa atong silingan o kaha mamaligyag kabaw kun himungaang
naglaguklok sa sibay. Uroy kon di ta hitagaan? Ikaduha, ang NCCA
giyak-an sa
mga Tagalog o kon dili man, mga Tagalista. Ug busa man gani nahimugso
kining
pangangkon sa ubang nasagmuyo nga rasyal ang kombate dinhi; kon
Tagalog ka
masayon uyamot ang pag-aprobar sa imong proyekto. Sa ato pa, debuynas
ang
mangombirahay nga makaparyenteg kosinero kay mouli nga busdik ang
tiyan sa
kabusog. Mapasmo ang bitok sa usa nga halayo sa luwag ug kon makakaon
man,
malagmit nga dukot ug sabaw na lang ang iyang hiabtan.

Hangtod nga dili mahimong pederal ang atong kagamhanan, kining maong
diskriminasyon magpabilin gayod. Hangtod nga dili mabahas ang polisiya
sa
nasodnong pinulongan, magpabiling alkanse kita sa mga Tagalog. Ang
Tagalog
nakahupot og gahom nga lupig pay bag-ong nawong sa mga mananakop sa
atong
mga tribu. Kining neyokolonisasyon maoy linugdangan sa wala-na-sa-
panahon
nga sistema sa atong kagamhanan. Apan hangtod nga magpagatob ang
kasamtangang mga politiko, walay mahitabong kabag-ohan. Ang tublawng
pangandoy sa mga Bisaya, Ilokano, Waray, Ilonggo, ubp. magpabiling
ilusyon
lamang, usa lang ka pangandoy, usa ka dagaw, usa ka kabalingag.

Apan suwayan natog kuyog ang kasamtangang sistema (sa way paglugak sa
atong
pangandoy sa sistemang pederal) ug tan-awon nato kon may mahimo ba
kita. Naa
tay mahimo, klaro na lang. Apan wala lang sab nato himoa. Nagpasabot
nga
mosugot ra sab diay kitag maalkanse. Una, diin ta sa gihimong
imbitasyon sa
NCCA aron umolon ang mga komite ilawom sa iyang landong? Kay natataw
man
nako nga aron maaprobahan ang imong pangayoong grant, anaa sa mga
komite
magsugod ang ayag sanglit sila man ang motan-aw sa kamapuslanon sa
imong
proyekto kon kini may birtud ba nga sarang gastohan sa kagamhanan.

Ang una natong hisugatan kon mangayo tag hinabang alang sa publikasyon
sa
atong trabaho mao: kinahanglan hubaron kini sa Tinagalog kun Iningles
ba
kaha. Dinhi magsugod ang problema. Masabot man god nga wa silay
interes sa
atong pinulongan. Kay nganong hubaron pa man? Dili ba diay mahimong
epektibong arkibo sa kulturang Pilipinhon ang mga mitna ug arte nga
nasulat
sa lumadnong dila? Entonses, ang pinulongan dili na diay hinuon
kabahin sa
kultura? Sa nasodnong damgo? Sa nasodnong bahandi?

Gani, nahimugso na man ang pagya nga linaksi sa esena sa pelikula:
"*Wag
mong turuan ng Bisaya ang anak ko, dapat Tagalog para Pinoy!*" Nga kon
tampalingon nato pagsabot, ang Bisaya dili Pinoy. Unsa man diay ta,
engkanto?

Ang mga Bisayang *literary artist* nagsulat alang sa Bisayang
katilingban.
May kaugalingon kitang tradisyon sa panulat nga naumol sulod sa hataas
nga
kasaysayan sa kapanulatang Bisaya. Kon kini hukngayon sa usa nga way
pagbati
sa atong tradisyon ug walay pagtan-aw sa mga butang gipakabili sa
handurawang Bisaya, maisip ba nato nga may katakos siya paghatag og
patas
nga husay sa arteng Bisaya? Gawas pa, unsaon nato pagpukan niining
lingguwistikong babag? Pinaagi sa paghubad? Ayaw kog ingna. Kon buot
nilang
mosabot sa sensibilidad nga Bisaya, basahon nila kini sa orihinal nga
dila
diin kini nasulat. Ug kon hubaron man, dili na unta kini problema sa
usa ka
*literary artist*. Ang usa ka *literary artist* maglalang lamang sa
pinulongan nga siya batid— sa pinulongan nga tinubdan sa iyang garbo
isip
tawo.

Apan kon mayoriya sa mga sakop sa komite sa NCCA mga Bisaya pa lang
unta, wa
na tingali ta magkinahanglang hubaron pa ang atong sinulat aron lang
hatagan
sa idlas kaayo nga *grant*. Sa mubong pagkasulti, numero ang dag-anan.
Padaghanay ni sa tawo, klaro na lang.

Sa dihang gimugna kining maong ahensiya sa 1987 ilawom sa Orden
Ehekutibo
Numero 118 nga gipakanaog ni kanhi Presidente Corazon C. Aquino
(kaniadto
gitawag pag Presidential Commission on Culture and Arts), usa sa ilang
mandato mao ang pagdasig sa artistikong kamalalangon sulod sa
artistikong
kagawasan. Sila usab ang ahensiya nga gitahasan sa pagmugnag mga
polisiya,
pagpanghatag og mga *grant*, ug pagduso sa Pilipinhong arte ug
kultura. Wa
ingna nga Tinagalog ra ang hatagan og dakong pagtagad. Apan sa tinud-
anay
nga panghitabo, maingon nato nga wa kini masunod tungod kay mayoriya
sa
iyang mga komite gihugpaan man sa mga Tagalog ug tungod niining pagtuo
nga
ang Tinagalog ra maoy makarepresentar sa nasodnong kultura.

NIADTONG Marso 17, adlawng Lunes, mingtambong ming duha si Associate
Editor
Edgar S. Godin sa "Salabat at Sining" sa NCCA. Ang "Salabat at Sining"
gituyo sa NCCA aron ilang matubag ang mga pangutana ug kontrobersiya
nga
naglibot sa ilang buhatan. Nakaingon ko, panahon na ning nawngon sila.
Busa
wa namo sipyata ang pagtambong bisan pa sa kasako namo sa mga
buluhaton sa
buhatan sa Bisaya Magazine.

Gibayang ang paniudto ug kalingawan sa mga awit ug sayaw lumadnon.
Unya
samtang nagsigeg dimdim sa *salabat*, gibuksan ang panagbayloayg
hunahuna
taliwa sa NCCA ug sa mga sakop sa prensa ug alagad sa arte. Si NCCA
Executive Director Cecille Guidote-Alvarez ug Direktor Frank Rivera
ang
nagpuli-pulig sagang sa nagpungasi nga mga pangutana. Natandog ko sa
kaemosyonal ni Madam Cecille. Matod niya, "Masuko na mo kon masuko
kang
Presidente GMA wa koy labot. Apan akong barogan nga ang mga polisiya
niya sa
arte ug kultura maayo kaayo."

Gibuwandos ni Editor Godin ang sintak nga nakapakignat nilang NCCA
Executive
Director Cecille Guidote-Alvarez. "Nganong layo man lagi kaayo ang
NCCA sa
dughan sa tinuod nga mga praktisyoner sa arte sa kaprobinsiyahan?"

May nadungog kong pasalig. Ilang paningkamotan nga makigdugtong sila
sa
lokal nga mga alagad sa arte. Nadunggan ko nga buot nilang agakon ang
arteng
rehiyonal aron mahimong kabahin sa nasodnong bahanding kulturanhon.
Mihayahay ang akong dughan nga nagpaminaw. Unta may tidlom ang maong
pamahayag.

Si Direktor Rivera mismo maoy miingon nga dili mohimsog ang kalag sa
nasod
kon hibiyaan ang rehiyonal nga mga arte. Gani, iya mang gisaway ang
mga
elitistang alagad sa arte nga mikorona sa ilang kaugalingon sa
gihuptan
nilang kabatid. Siya mismo mitan-aw sa tradisyonal nga arte sa bag-ong
perspektibo. "Wala monopoliyaha ang arte sa pipila lamang. Ang
paglalang
alang sa tanan. Kon gusto kang moawit, nan, moawit ka. Kon gusto kang
mobalak, nan, pagsulat og balak." Iyang gihinubay nga bag-o lang
siyang
misuroy sa halayong kaprobinsiyahan ubos sa KALAHI Caregiving Program.

Ato silang tuohan. Atong sukdon ang mga pulong nga ilang giluwatan,
hangtod
asa kini sangpot. Kay dili man ta gustong lana-lanahan lang aron
ganahan.
Ang arte ug kultura dili baya dula-dula. Seryoso kining gimbuhaton. Ug
busa
nagkinahanglan tag seryosong mga tawo nga katugyanan niini.

Kon sila mapakyas sa panaad, akoy unang mosaway nila. —

Nunot Sa Martsa Sa Kabag-ohan Subay Sa Dalang Pederal

Ni OMAR KHALID

Bisaya Magazine

Metro Manila, Sept. 24, 2008


ANG martsa sa bag-ong panahon nagpadayon sa pagdis-og. Kon danghag ang tigduso sa ligid sa usa ka nasod, magpabiling di kaibot sa nabalhogang libaong ang karwahe. Mga nasod sa Uropa sama sa Belgium ug Alemanya kinsa nailhan nang nag-una sa politika ug ekonomiya malamposong mingtubag sa hagit. Bisan gani sa Asya, ubay-ubay na sa mga nasod ang mingkuyog sa parada. Ug kon maghisgot gani tag kusganong nasod, dili mahimong makalimtan ang Amerika. Ug kon mangutana ta unsay ilang kapanagsamahan, mahimong daghan kitag tubag. Apan ang labing seguro, silang tanan nanagbaton og susamang sistema. Pederal.

Sa Pilipinas, usa ka tawo ang milantaw sa sistemang pederal ingon nga epektibong tubag sa hagit nga giatubang niining linghod natong Republika. Estranyo pa ang pulong "pederal" sa katawhan, daan na siyang naghat-ad sa mga plano ug hinay-hinayng gipaila sa katawhan. Sama sa gipaabot, daghan ang nahikugang ug wala motuo sa kabalido sa maong sugyot. Apan ang mga panghitabo sa kasamtangang kasaysayan nagpugos niadtong wala manuo sa paghatag sa pederalisasyon og ikaduhang konsiderasyon.

Siya si Senador Aquilino "Nene" Pimentel. Bisyonaryo. Senador sa katawhan. Abagang kaagbayan. Ug nag-unang proponente sa pederalisasyon sa Pilipinas.

Pisot pa ko sa tuig 1982, nahimugso na sa maong tuig ang mithi sa pederalisasyon ubos sa pagpangamahan sa de kalibreng senador (mayor pa si Nene sa maong panahon sa Dakbayan sa Cagayan de Oro). Ang Partidong PDP-Laban, diin si Nene usa ka sakop, maoy kinaunhang nag-esposar sa maong lakang. Ug misunod na niini ang makutas nga pagbaklay aron ang pederalisasyon mahimong kabahin sa publikong diskurso ug hisgot-hisgot.

SEPTIYEMBRE 10, 2008, nagpatawag ang Senado og usa ka hearing aron kolektahon ang kabana sa publiko. Ang Senate Committee on Constitutional Amendments maoy tanberino sa maong pagdungog ubos sa katagsiyahan ni Senador Dick Gordon. Nanambong usab sila si Sen. Loren Legarda, Sen. Edgardo Angara, Sen. Juan Ponce Enrile ug mismo ang proponente sa pederalismo nga si Sen. Nene Pimentel. Mitambong usab si Sen. Migz Zubiri pero igo lang nakapanghuy-ab og kausa, morag aso, mikalit lag kawala sa usa ko ka pagpamilok (haskang anugona sa akong boto kang Halangdong Senador Migz, aydol pa ra ba nako ni siya).

Lainlaing sektor sa katilingban ang minghatag sa ilang kolektibong baroganan. Wa magkulang ang lainlaing katilingban (mga grupo sa pundok-etniko, Kamusliman, ug propesyonal nga hugpong) sa pagpadala sa ilang mga representante. Apil sa nanambong ang mga nanag-adbokar sa pinulongan (sama sa Solfed, Dila, ug kita sa publikasyong Bisaya isip tigpaniid), sektor sa OFW, ug daghan pang uban.

Agig pagrepaso sa tanan (sanglit kadaghan na kini niya ikapasabot), gipresentar ni Senador Nene Pimentel ang iyang sugyot pinaagi sa power point presentation sa nabantog nga Senate Resolution No. 10. Yano lang ang katuyoan sa Pederalisasyon: pagpalanay lamang sa gahom politikanhon ug ekonomikanhon sa tibuok nasod. Sa sugyot niyang napulog usa (11) ka sentro sa kalamboan nga pagatawgog pederal nga estado, ang katawhan makabaton og haduol nga gahom sa kagamhanan. Ang Metro Manila himoon nang Federal Administrative Region sama sa kahimtang sa Washington, D.C. sa Amerika.

Kini sukwahi sa kasamtangang sistema nga ang Metro Manila lamang ang matawag nga labing gamhanan kay siya ra man ang sentro. Ang nahitabong kauyamot sa atong mga kahilitan, bisan pa sa ilang potensiyal sa kalamboan, dayag na lang nga nahikalimtan. Gihimong ehemplo ni Pimentel ang yanong pangindahay sa mga Ozamiznon nga ang ilang tugpahanan kainatan unta og 200 metros. Ambot nahubsan na lang tingalig laway ang taga didtong dapita kay ang damgo nilang dugang nga runway (pila ra god untay 200 metros), usa lang diay ka dagaw sa kaisipan.

Apan gitataw ni Pimentel nga ang pagbahin ngadto sa onse ka estado, gihimo niyang arbitraryo aron mismo ang katawhan maoy angay modesidir. Lakip ang mga utlanan sa matag estado, wala niya kini seradoa. Nagpasabot nga mahimo kining hisgotan sa laing mga konsultasyon. Sa laktod nga pagkasulti, ideya lamang ang iyang gihanyag ug mahimo pang ituno sa unsay gustong awit sa kadaghanan. Angay natong bantayan nga ang paglangkob ngadto sa usa ka pederal nga estado sa lainlaing lalawigan mag-agad sab sa kultural, historikal, ug politikal ug bisan gani pinulongan nga kapanagsamahan sa dapit.

Gisugyot usab ni Pimentel nga ang tulo ka sanga sa kagamhan (Ehekutibo, Lehislatura, ug Hudikatura) ikatag sa Luzon, Visayas, ug Mindanao. Kini pinasibo sa prinsipyo nga ang katawhan mobatyag lamang nga sila ubos sa pag-amuma sa maong kagamhanan, kon mismo ang maong kagamhanan anaa lang sa ilang nataran. Gani, aron kahatagan og luna ang kulturang Muslim, gisugyot niya nga ang mga kaso nga naglambigit sa Muslim batok Muslim husayon usab sa korteng Islamic apan ubos sa superbisyon sa Hataas nga Hukmanan.

Laing sugyot mao ang pagbaton og unom ka senador sa matag estado. Kini lain na usab nga lakang aron matuman ang mithi sa katawhan nga sila marepresentahan sa politikal nga panaghisgot. Gani, gisugyot sab niya nga may representasyon usab sa Senado ang mga igsoon tang OFW. Sa ilang natabang pagpakagay sa panudlanan sa nasod pinaagi sa ilang remittances, dayag na lang angay silang hatagan og tingog.

Hinuon, dili bag-o kining pagbaton og daghang magbabalaod kay mao na usab kini ang giusar sa ubang kanasoran. Sa Pilipinas nga aduna nay 90 milyones ka lungsoranon, ang 24 ka senador kulang kaayo.

Sa pagbahin usab sa panalapi, gipanghimug-atan ni Senador Pimentel ang kamahinungdanon sa kalamboang rural, busa, angay lang moangkon og pahat sa buaya ang onse ka estadong pederal. Sa iyang sharing scheme, 80% ang mahiadto sa mga estado ug 20% lamang ang alang sa kagamhanang sentral. Nganong baynte na lang? Sanglit ang pagpalambo sa kabanikanhan dili na man mao ang nag-unang obligasyon sa kagamhanang sentral. Mao na man lay mahibiling kaakohan sa nasodnong kagamhanan ang mga kabanang may labot ang interes sa nasod apil na niini ang gahin alang sa kapolisang pederal ug sa pangangkon sa kontrobersiyal nga mga teritoryo.

Ang atong nahisgotan mga tinagsip lamang sa kaayohan nga ikadulot niining sistemang pederal. Wala pa gani nato maapil og hisgot ang posibilidad sa kasulbaran unya sa kagubot sa Mindanao nga gibuhisan nag daghang kinabuhi. Matod sa usa ka Muslim nga mitambong sab sa pagdungog, ang tinuod nga damgo sa mga Muslim mao nga sila ilhon sa ilang pagka sila. Ang paggamit sa kusog, usa lamang ka artipisyal nga solusyon.

Kon ang pederalisasyon dili man ing pinal nga solusyon, labing menos, kini ang labing makataronganon nga solusyon kay gibase man sa rason ug kait-on. Daghang eskuylahan sa ideya ang mingtumaw nga dili kini ang sulbad. Tinuod nga dili kini ang sulbad. Ang sistema dili mao ang molihok kondili kita lang gihapong katawhan isip mahinungdanong materyales ug, sa samang higayon, lumilihok sa pagpanday sa barko nga gitawag tag Pilipinas. Apan maayo na lang nga pinaagi sa pederalismo, mamugna nato ang palibot nga makaaghat sa paborableng panglihok paingon sa kaayohan sa tanan sinandig sa moralidad sa hustiya ug kaangayan.

Ang martsa sa pederal nga Pilipinas usa ka nauwahing lakang. Unta kaniadto pa ni aron nag-ani na ta karon sa resulta. Wa tay labot sa pamolitika sa atong nasodnong mga lider. Ingon sa di na ko kapaabot nga moliwas pa ang 2010. Kon nahadlok ta nga sakyan ning maong sugyot sa pipila nga naghunahuna nga lugwayan ang ilang termino, nan, ang kahadlok ra sab nato maoy mopatay sa atong ugma. —

Subhead:

Kon nahadlok ta nga sakyan ning maong sugyot sa pipila nga naghunahuna nga lugwayan ang ilang termino, nan, ang kahadlok ra sab nato maoy mopatay sa atong ugma.

Captions:

Sen. Pimentel

Si Dr. Jose "Pepe" Abueva, kanhi presidente sa UP ug chairman sa Constitutional Commission, mipaambit sa iyang kabana atol sa maong Senate hearing.

Si Atty. Manuel Lino G. Faelnar, co-founder sa DILA, misugyot sa pag-amendar sa language policy nga nakaingon sa inanayng pagpangamatay sa gagmayng lengguwahe sa nasod.

Power point presentation ni Sen. Pimentel sa kinaunahang Senate hearing sa Reso. 10.

Si Prof. Fred S. Cabuang (kinadaplinan sa tuo), mipahayag usab sa iyang mga sugyot sa kausaban. Tupad niya sila si Atty. Carlos Serapio ug Atty. Manny Faelnar.

Dr. Jose Eduardo Dacudao, presidente sa SOLFED, mipalanog sa iyang concern sa gagmayng pinulongan ug katawhan sa kabanikanhan.