Nunot Sa Martsa Sa Kabag-ohan Subay Sa Dalang Pederal

Ni OMAR KHALID

Bisaya Magazine

Metro Manila, Sept. 24, 2008


ANG martsa sa bag-ong panahon nagpadayon sa pagdis-og. Kon danghag ang tigduso sa ligid sa usa ka nasod, magpabiling di kaibot sa nabalhogang libaong ang karwahe. Mga nasod sa Uropa sama sa Belgium ug Alemanya kinsa nailhan nang nag-una sa politika ug ekonomiya malamposong mingtubag sa hagit. Bisan gani sa Asya, ubay-ubay na sa mga nasod ang mingkuyog sa parada. Ug kon maghisgot gani tag kusganong nasod, dili mahimong makalimtan ang Amerika. Ug kon mangutana ta unsay ilang kapanagsamahan, mahimong daghan kitag tubag. Apan ang labing seguro, silang tanan nanagbaton og susamang sistema. Pederal.

Sa Pilipinas, usa ka tawo ang milantaw sa sistemang pederal ingon nga epektibong tubag sa hagit nga giatubang niining linghod natong Republika. Estranyo pa ang pulong "pederal" sa katawhan, daan na siyang naghat-ad sa mga plano ug hinay-hinayng gipaila sa katawhan. Sama sa gipaabot, daghan ang nahikugang ug wala motuo sa kabalido sa maong sugyot. Apan ang mga panghitabo sa kasamtangang kasaysayan nagpugos niadtong wala manuo sa paghatag sa pederalisasyon og ikaduhang konsiderasyon.

Siya si Senador Aquilino "Nene" Pimentel. Bisyonaryo. Senador sa katawhan. Abagang kaagbayan. Ug nag-unang proponente sa pederalisasyon sa Pilipinas.

Pisot pa ko sa tuig 1982, nahimugso na sa maong tuig ang mithi sa pederalisasyon ubos sa pagpangamahan sa de kalibreng senador (mayor pa si Nene sa maong panahon sa Dakbayan sa Cagayan de Oro). Ang Partidong PDP-Laban, diin si Nene usa ka sakop, maoy kinaunhang nag-esposar sa maong lakang. Ug misunod na niini ang makutas nga pagbaklay aron ang pederalisasyon mahimong kabahin sa publikong diskurso ug hisgot-hisgot.

SEPTIYEMBRE 10, 2008, nagpatawag ang Senado og usa ka hearing aron kolektahon ang kabana sa publiko. Ang Senate Committee on Constitutional Amendments maoy tanberino sa maong pagdungog ubos sa katagsiyahan ni Senador Dick Gordon. Nanambong usab sila si Sen. Loren Legarda, Sen. Edgardo Angara, Sen. Juan Ponce Enrile ug mismo ang proponente sa pederalismo nga si Sen. Nene Pimentel. Mitambong usab si Sen. Migz Zubiri pero igo lang nakapanghuy-ab og kausa, morag aso, mikalit lag kawala sa usa ko ka pagpamilok (haskang anugona sa akong boto kang Halangdong Senador Migz, aydol pa ra ba nako ni siya).

Lainlaing sektor sa katilingban ang minghatag sa ilang kolektibong baroganan. Wa magkulang ang lainlaing katilingban (mga grupo sa pundok-etniko, Kamusliman, ug propesyonal nga hugpong) sa pagpadala sa ilang mga representante. Apil sa nanambong ang mga nanag-adbokar sa pinulongan (sama sa Solfed, Dila, ug kita sa publikasyong Bisaya isip tigpaniid), sektor sa OFW, ug daghan pang uban.

Agig pagrepaso sa tanan (sanglit kadaghan na kini niya ikapasabot), gipresentar ni Senador Nene Pimentel ang iyang sugyot pinaagi sa power point presentation sa nabantog nga Senate Resolution No. 10. Yano lang ang katuyoan sa Pederalisasyon: pagpalanay lamang sa gahom politikanhon ug ekonomikanhon sa tibuok nasod. Sa sugyot niyang napulog usa (11) ka sentro sa kalamboan nga pagatawgog pederal nga estado, ang katawhan makabaton og haduol nga gahom sa kagamhanan. Ang Metro Manila himoon nang Federal Administrative Region sama sa kahimtang sa Washington, D.C. sa Amerika.

Kini sukwahi sa kasamtangang sistema nga ang Metro Manila lamang ang matawag nga labing gamhanan kay siya ra man ang sentro. Ang nahitabong kauyamot sa atong mga kahilitan, bisan pa sa ilang potensiyal sa kalamboan, dayag na lang nga nahikalimtan. Gihimong ehemplo ni Pimentel ang yanong pangindahay sa mga Ozamiznon nga ang ilang tugpahanan kainatan unta og 200 metros. Ambot nahubsan na lang tingalig laway ang taga didtong dapita kay ang damgo nilang dugang nga runway (pila ra god untay 200 metros), usa lang diay ka dagaw sa kaisipan.

Apan gitataw ni Pimentel nga ang pagbahin ngadto sa onse ka estado, gihimo niyang arbitraryo aron mismo ang katawhan maoy angay modesidir. Lakip ang mga utlanan sa matag estado, wala niya kini seradoa. Nagpasabot nga mahimo kining hisgotan sa laing mga konsultasyon. Sa laktod nga pagkasulti, ideya lamang ang iyang gihanyag ug mahimo pang ituno sa unsay gustong awit sa kadaghanan. Angay natong bantayan nga ang paglangkob ngadto sa usa ka pederal nga estado sa lainlaing lalawigan mag-agad sab sa kultural, historikal, ug politikal ug bisan gani pinulongan nga kapanagsamahan sa dapit.

Gisugyot usab ni Pimentel nga ang tulo ka sanga sa kagamhan (Ehekutibo, Lehislatura, ug Hudikatura) ikatag sa Luzon, Visayas, ug Mindanao. Kini pinasibo sa prinsipyo nga ang katawhan mobatyag lamang nga sila ubos sa pag-amuma sa maong kagamhanan, kon mismo ang maong kagamhanan anaa lang sa ilang nataran. Gani, aron kahatagan og luna ang kulturang Muslim, gisugyot niya nga ang mga kaso nga naglambigit sa Muslim batok Muslim husayon usab sa korteng Islamic apan ubos sa superbisyon sa Hataas nga Hukmanan.

Laing sugyot mao ang pagbaton og unom ka senador sa matag estado. Kini lain na usab nga lakang aron matuman ang mithi sa katawhan nga sila marepresentahan sa politikal nga panaghisgot. Gani, gisugyot sab niya nga may representasyon usab sa Senado ang mga igsoon tang OFW. Sa ilang natabang pagpakagay sa panudlanan sa nasod pinaagi sa ilang remittances, dayag na lang angay silang hatagan og tingog.

Hinuon, dili bag-o kining pagbaton og daghang magbabalaod kay mao na usab kini ang giusar sa ubang kanasoran. Sa Pilipinas nga aduna nay 90 milyones ka lungsoranon, ang 24 ka senador kulang kaayo.

Sa pagbahin usab sa panalapi, gipanghimug-atan ni Senador Pimentel ang kamahinungdanon sa kalamboang rural, busa, angay lang moangkon og pahat sa buaya ang onse ka estadong pederal. Sa iyang sharing scheme, 80% ang mahiadto sa mga estado ug 20% lamang ang alang sa kagamhanang sentral. Nganong baynte na lang? Sanglit ang pagpalambo sa kabanikanhan dili na man mao ang nag-unang obligasyon sa kagamhanang sentral. Mao na man lay mahibiling kaakohan sa nasodnong kagamhanan ang mga kabanang may labot ang interes sa nasod apil na niini ang gahin alang sa kapolisang pederal ug sa pangangkon sa kontrobersiyal nga mga teritoryo.

Ang atong nahisgotan mga tinagsip lamang sa kaayohan nga ikadulot niining sistemang pederal. Wala pa gani nato maapil og hisgot ang posibilidad sa kasulbaran unya sa kagubot sa Mindanao nga gibuhisan nag daghang kinabuhi. Matod sa usa ka Muslim nga mitambong sab sa pagdungog, ang tinuod nga damgo sa mga Muslim mao nga sila ilhon sa ilang pagka sila. Ang paggamit sa kusog, usa lamang ka artipisyal nga solusyon.

Kon ang pederalisasyon dili man ing pinal nga solusyon, labing menos, kini ang labing makataronganon nga solusyon kay gibase man sa rason ug kait-on. Daghang eskuylahan sa ideya ang mingtumaw nga dili kini ang sulbad. Tinuod nga dili kini ang sulbad. Ang sistema dili mao ang molihok kondili kita lang gihapong katawhan isip mahinungdanong materyales ug, sa samang higayon, lumilihok sa pagpanday sa barko nga gitawag tag Pilipinas. Apan maayo na lang nga pinaagi sa pederalismo, mamugna nato ang palibot nga makaaghat sa paborableng panglihok paingon sa kaayohan sa tanan sinandig sa moralidad sa hustiya ug kaangayan.

Ang martsa sa pederal nga Pilipinas usa ka nauwahing lakang. Unta kaniadto pa ni aron nag-ani na ta karon sa resulta. Wa tay labot sa pamolitika sa atong nasodnong mga lider. Ingon sa di na ko kapaabot nga moliwas pa ang 2010. Kon nahadlok ta nga sakyan ning maong sugyot sa pipila nga naghunahuna nga lugwayan ang ilang termino, nan, ang kahadlok ra sab nato maoy mopatay sa atong ugma. —

Subhead:

Kon nahadlok ta nga sakyan ning maong sugyot sa pipila nga naghunahuna nga lugwayan ang ilang termino, nan, ang kahadlok ra sab nato maoy mopatay sa atong ugma.

Captions:

Sen. Pimentel

Si Dr. Jose "Pepe" Abueva, kanhi presidente sa UP ug chairman sa Constitutional Commission, mipaambit sa iyang kabana atol sa maong Senate hearing.

Si Atty. Manuel Lino G. Faelnar, co-founder sa DILA, misugyot sa pag-amendar sa language policy nga nakaingon sa inanayng pagpangamatay sa gagmayng lengguwahe sa nasod.

Power point presentation ni Sen. Pimentel sa kinaunahang Senate hearing sa Reso. 10.

Si Prof. Fred S. Cabuang (kinadaplinan sa tuo), mipahayag usab sa iyang mga sugyot sa kausaban. Tupad niya sila si Atty. Carlos Serapio ug Atty. Manny Faelnar.

Dr. Jose Eduardo Dacudao, presidente sa SOLFED, mipalanog sa iyang concern sa gagmayng pinulongan ug katawhan sa kabanikanhan.